विदेशबाट पैसा पठाउन सजिलो नबनाई हुण्डी कम गर्न सकिन्न

विदेशबाट पैसा पठाउने हाम्रो प्रक्रिया झञ्झटिलो भयो। यदि यो प्रक्रिया सजिलो भएको भए वैदेशिक रोजगारीमा जानेले घर पैसा पठाउन अरू विकल्प खोज्ने थिएनन् । पैसा पठाउने प्रक्रिया सजिलो नबनाइकन हुण्डी कारोबार कम गर्न सकिंदैन ।

नेपालमा हुण्डी कारोबार कहिलेदेखि सुरु भयो भनेर ठ्याक्कै भन्न गाह्रो हुन्छ । मैले २०४६ सालमा नेपाल प्रहरी सेवामा प्रवेश गर्दा हुण्डी कारोबारको विषयमा सुनेको थिएँ । त्यतिबेला सुन कारोबार गर्ने व्यक्तिहरू र अन्य ठूला व्यवसाय गर्नेहरू यसमा जोडिएको भन्ने सुनिन्थ्यो । यद्यपि, अहिले जस्तो हुण्डी कारोबारलाई अपराध मानेर गम्भीरता देखाउने गरिंदैनथ्यो ।

सन् १९९० को दशकपछि आतंकवादी गतिविधिमा हुने लगानीको विषयले चर्चा पाउन थाल्यो । आतंकवादी गतिविधिले विभिन्न मुलुक आक्रान्त हुन थालेपछि यो विषय संयुक्त राष्ट्रसंघको तहमा छलफल हुन थाल्यो । विभिन्न मुलुक एकआपसमा मिलेर अन्तरक्रिया गर्न थाले । त्यसपछि आतंकवादको हुण्डी कारोबारसँग सिधा सम्बन्ध रहेको कुरा ठूला फोरमहरूमा बहसको विषय बन्न थाल्यो ।
हुनत पहिलो विश्वयुद्धताका पनि इटालियनहरूले माफिया मार्फत संगठित अपराध गरेर रकम आर्जन गर्ने र त्यसको पेमेन्टका लागि हुण्डीलाई प्रयोग गर्थे भनिन्छ । तर, सार्वजनिक जानकारीमा हुने गरी सबै मुलुकले यसमा गम्भीरता देखाउन थालेको चाहिं ९० को दशकपछि नै हो भन्ने लाग्छ, जतिबेला आतंकवादी गतिविधिमा संलग्नहरूले यो नेटवर्कलाई व्यापक रूपमा प्रयोग गर्न थाले ।

अहिले हुण्डीमा दुई तरिका देखिन्छ । एउटा वैदेशिक रोजगारीमा गएका आम नागरिकले आफ्नो देशमा पैसा पठाउनलाई यो माध्यम प्रयोग गरेको देखिन्छ । हुण्डी मार्फत रकम पठाउन सजिलो पनि हुनेभयो । कागजात, हस्ताक्षर, निश्चित ठाउँमा पुग्नुपर्ने जस्तो झन्झट पनि भएन । यसले वैदेशिक रोजगारीमा गएकाहरूलाई हुण्डीको बाटो सहज भयो ।
पहिले त गाउँघरमा बैंक पनि थिएनन् । त्यसैले पनि हुण्डीको माध्यमको प्रयोग बढ्थ्यो । बैंकिङ प्रणालीमा सबैको पहुँच नभएका बेला यो विधि नेपालमा गाउँ–गाउँसम्म फैलिएको थियो ।

गाउँमा कतिपय परिवारका सदस्यलाई लेख्न, पढ्न आउँदैन, हस्ताक्षर गर्न आउँदैन । केटाकेटी हुन्छन्, घरको काम गर्नुपर्‍यो । यस्तोमा शहर पुगेर हस्ताक्षर गरेर पैसा ल्याउन परिवारका सदस्यलाई पनि झन्झट लाग्थ्यो । फेरि एउटा व्यक्तिको नाममा आएको पैसा अर्को व्यक्ति गएर भएन, जसरी पनि आफैं जानुपथ्र्यो । औपचारिक च्यानलबाट रकम पठाउँ खर्च पनि बढी लाग्थ्यो । त्यसैले हुण्डी कारोबारले मौलाउने ठाउँ पायो ।

तर, त्योसँगै के भयो भने त्यसरी वैदेशिक रोजगारीमा गएकाहरूको पैसा आपराधिक संगठनहरूले प्रयोग गरे, आतंकवादी समूहदेखि अतिवादी समूहसम्मले कारोबारको माध्यम बनाए । पछि लागूऔषध कारोबारमा पनि हुण्डी जोडिएर आयो । यद्यपि, लागूऔषधको पैसा यति धेरै हुन्छ कि कहिलेकाहीं हुण्डीले पनि पूरा पेमेन्ट गर्न सकिंदैन भनिन्छ । अर्थात्, एक जना श्रमिकलाई घरमा पैसा पठाउन सहज भए पनि त्यसले दूरगामी रूपमा नराम्रो असर पारेको छ ।
हुण्डीको दोस्रो कारण भनेको यसमा व्यापारीहरू जोडिएका छन् । उदाहरणका लागि सुपारी व्यवसायीको कुरा गरौं । नेपालबाट तेस्रो मुलुकको सुपारी भारत लैजान प्रतिबन्ध छ । तर, सुपारी भारत गइरहेको प्रहरीले बेलाबेला समातेका उदाहरणहरूले पनि पुष्टि गर्छन् ।

अब नेपालमा सुपारी किन्ने पैसा यहाँबाट एलसी (लेटर अफ क्रेडिट) खोलेर पठाउन सकिन्न । भारतमा जाने सुपारी भनेको नेपालको भनेर जाने हो । त्यसैले विदेशबाट सुपारी ल्याउनलाई पैसा त तिर्नुपर्‍यो । त्यो चाहिं अब बैंकिङ च्यानलमा नआई पैसा पठाउने भयो ।

अर्थात्, बैंकिङ च्यानलमा प्रवेश नै नगरी ठूलो कारोबार हुनेभयो । यसरी अनौपचारिक माध्यमबाट ठूलो पैसा मुलुक बाहिर जान्छ । र, त्यो बापतको पैसा पनि औपचारिक च्यानलबाट आउँदैन । रकम लिन पनि हुण्डीकै प्रयोग हुन्छ । अर्थात्, बैंकिङ च्यानलमै नआई एउटा ठूलो कारोबार चलिरहन्छ ।
४० लाख नेपाली विदेशमा छन्, तीमध्ये ३० लाखले पैसा पठाए । अहिले मनी ट्रान्सफर र अरू बैंकिङ च्यानलले गर्दा सजिलो भयो । पहिले ती नहुँदा पनि हुण्डी कारोबार बढेको थियो । अर्को कस्तो देखिन्छ भने कुनै लक्जरी सामान बाहिरबाट नेपालमा व्यवसायीले भित्र्याइरहेका छन् भने त्यसको घटाएर मूल्य कायम गरिन्छ । जस्तै, त्यो सामानलाई विदेशमा २० देखि २२ हजार परेको छ भने बिलमा ५ हजार रुपैयाँ देखाएर ल्याउने गरिन्छ ।

यो भन्सार छल्ने उद्देश्यले गरिएको हो । अब बिलमा नै थोरै देखाएपछि एलसी पनि थोरै पैसाको मात्र खोल्ने भयो । यस्तोमा बाँकी पैसा हुण्डीको माध्यमबाट पठाउने गरेको देखिन्छ ।

मैले अगाडि भने जस्तै हुण्डी कारोबारको रकम आतंकवादी गतिविधिमा प्रयोग भएसँगै विश्वभरिका मुलुकहरूले यसमा ध्यान दिन थाले । नेपाल सरकारले २०६४ सालमा सम्पत्ति शुद्धीकरण सम्बन्धी कानून बनायो । गत वर्ष हुण्डी सम्बन्धी कानून पनि ल्यायो । त्यसैले अहिले नेपालमा हुण्डी कारोबारको विषयलाई गम्भीरता दिन थालिएको छ ।
हुण्डी कारोबार बढ्नुको एउटा कारण चाहिं औपचारिक च्यानलबाट पैसा पठाउन डलरमै खाता खोल्नुपर्ने, डलरमै लिनुपर्ने जस्ता केही नियमहरू पनि थिए । त्यसपछि रकम लिंदैपिच्छेका त्यसका छुट्टाछुट्टै प्रक्रियाहरू पनि थिए । यसलाई मानिसहरूले झन्झट मान्ने गरेका थिए ।

हामी केन्द्रीय अनुसन्धान ब्यूरो (सीआईबी) वा त्यसबेलाको केरकार (अहिले उपत्यका अपराध अनुसन्धान कार्यालय) हुँदा विदेशबाट नेपालमा वैधानिक रूपमा पैसा पठाउने विषयलाई सहज बनाएर हुण्डी कारोबारलाई निरुत्साहित गर्नुपर्छ भन्थ्यौं ।
विदेशबाट पैसा पठाउने प्रक्रिया सजिलो बनाइदिउँ भन्थ्यौं । हुनत पछिल्लो समय मनी ट्रान्सफरहरूको स्थापनासँगै कतिपय सहजता भएको छ । तर, अझै पनि जुन रूपमा हुण्डी कारोबार घट्नुपर्ने हो, त्यो हुनसकेको छैन ।

हुण्डी कारोबारलाई निरुत्साहित गर्न कतिपय देशले रेमिट्यान्सको शुल्क पनि आफैं तिरिदिन्छन् । बैंकिङ च्यानलबाट कारोबार भयो, विदेशबाट पैसा आउँदा आखिर देशलाई पनि त फाइदा हुने हो । त्यसैले निश्चित रकम तिरिदिंदा हुन्छ भन्ने हुन्थ्यो ।

अहिले औपचारिक च्यानलबाट श्रमिकले पैसा पठाउँदा दुवैतिर प्रतिशत तिर्नुपर्छ । पहिले, पहिले लाहुरेहरूले हुण्डी कारोबार गरेर पैसा पठाउन सिकाएका हुन् । उनीहरू विदेशमा हुन्थे ।
परिवारलाई पैसा पठाउन सजिलो हुन्थ्यो, धरान, बुटवल, भैरहवातिर व्यापारी समुदायका मान्छेहरू हुन्थे, विदेशमा त्यहींको मुद्रा दियो भने नेपालमा परिवारलाई तुरुन्तै भुक्तानी दिन्थे । साइन गर्नु परेन, परिचयपत्र परेन । त्यसपछि यसरी पो सजिलो हुने रहेछ भनेर सबैलाई बानी लाग्दै गयो ।

निष्कर्षमा भन्नुपर्दा विदेशबाट पैसा पठाउने हाम्रो प्रक्रिया झञ्झटिलो भयो । यदि प्रक्रिया सजिलो भएको भए वैदेशिक रोजगारीमा जानेले पनि घर पैसा पठाउन अरू विकल्प हेर्नुपर्ने थिएन । त्यसैले यो हुण्डी कारोबार कम गर्न सकिएको छैन ।